Yoga Matındaki En Büyük Kural Yıkılıyor: Sadece Burnundan Nefes Al Demek Neden Tehlikeli Olabilir?

1. Giriş

“Her koşulda burundan nefes al.” Bu ifade, son yıllarda yoga stüdyolarında, nefes terapilerinde, hatta sosyal medya fitness videolarında en çok duyulan sloganlardan biri hâline geldi. Eğitmenler öğrencilerine dersin başında veya zorlu bir akışın ortasında aynı cümleyi tekrarlıyor: “Ağzınızı kapatın, sadece burundan nefes alın.” Sosyal medya algoritmaları bu tavsiyeyi kısa videolarla milyonlarca kişiye ulaştırıyor. Burun nefesinin faydalarını destekleyen kitaplar, popüler bilim makaleleri ve sağlık blogları da bu dalgayı besliyor.

Nazal solunumun gerçekten de çok önemli fizyolojik ve psikolojik faydaları var. Hava burun yolundan geçerken filtrelenir, toz ve mikroorganizmalar tutulur, solunum yolları nemlenir ve ısı dengesi sağlanır. Burun pasajlarında üretilen nitrik oksit (NO) damarların genişlemesine ve dolaşımın rahatlamasına yardımcı olur. Burundan nefes almak kalp ritmini düzenler, parasempatik sistemi aktive eder, zihinsel odaklanmayı artırır. Dolayısıyla düşük ve orta yoğunlukta nazal solunum “altın standart” olarak görülebilir.

Ancak bu gerçekler tek başına burun nefesini mutlak bir kural hâline getirmiyor. İnsan fizyolojisi, düşük yoğunluktan yüksek yoğunluğa geçtikçe dramatik şekilde değişir. Ventilasyon ihtiyacı arttığında, yani kasların oksijen talebi yükselip karbondioksit üretimi çoğaldığında, yalnız burun solunumu sınırlayıcı hâle gelir. Bu noktada ağız da devreye girmek zorundadır. Başka bir deyişle, yüksek yoğunlukta oronazal (burun + ağız) geçiş fizyolojik bir zorunluluktur.

Ne var ki, yoga ve fitness dünyasında bu gerçek çoğunlukla göz ardı ediliyor. Burun nefesinin faydaları doğru ama tek taraflı şekilde aktarılıyor; riskler ve sınırlar konuşulmuyor. Bu durum, öğrencilerin bilinçsizce nefeslerini zorlamalarına, senkop (bayılma), baş dönmesi, hipoksemi veya hiperkapni gibi risklere maruz kalmalarına yol açabiliyor.

Bu kitapçığın amacı, bu yanlış algıyı düzeltmek ve nefesin farklı bağlamlardaki kullanımını bütünlüklü şekilde incelemek. Bunu yaparken üç temel boyutu birlikte ele alacağız:

• Tarihsel Boyut: Klasik yoga metinlerinde nefesin nasıl ele alındığını ve modern dönemde nasıl dogmalaştığını.
• Fizyolojik & Klinik Boyut: Nazal solunumun faydaları ve sınırları, yüksek yoğunlukta ortaya çıkan risk mekanizmaları.
• Felsefi & Pratik Boyut: Yoga öğretisindeki etik ilkeler ışığında nefes stratejileri ve eğitmenler için uygulama rehberleri.

2. Tarihsel Perspektif

2.1 Klasik Yoga Metinlerinde Nefes

Yoga geleneğinin temel metinleri — Hatha Yoga Pradipika, Gheranda Samhita ve Shiva Samhita — nefes tekniklerine (pranayama) geniş yer ayırır. Bu metinlerde burun nefesi doğal bir yol olarak kabul edilir, ama asla tek seçenek olarak dayatılmaz.

• Hatha Yoga Pradipika (15. yüzyıl): Bu metin, pranayama uygulamalarını bedenin arınması ve zihnin dinginleşmesi bağlamında anlatır. Burundan nefes almak doğal solunum yolu olarak vurgulanır, ancak metin aynı zamanda bhastrika: Klasik tariflerde uygulama çoğunlukla burundan aktarılır; bazı modern ekollerde ağız yoluyla varyasyonlar görülür.
• Gheranda Samhita: Bu metin, nefesi bedenin güçlenmesi ve zihnin temizlenmesi için araç olarak görür. Nefes kontrolü (pranayama) yedi basamaklı bir yolun parçasıdır. Burun nefesi ön plandadır ama farklı amaçlarla farklı nefes biçimleri de anlatılır.
• Shiva Samhita: Bu metinde solunum, enerjinin (prana) yönlendirilmesi için kullanılır. Nefesin farklı kanallardan yönlendirilmesi öğütlenir. Ama yine tek tip bir dayatma yoktur; bağlama göre nefesin şekli değişir.

Sonuç: Klasik metinlerde burun nefesi vurgusu vardır, ama bu vurgu bağlama bağlıdır. Dinlenmede ve meditasyonda burun nefesi ön plandadır; ama enerji artırıcı kriya ve mudralarda nefes yolları çeşitlenir. Yani tarihsel köklerde bugünkü “mutlak burun dogması” yoktur.

2.2 Pranayama Geleneği

Pranayama, “prana” (yaşam enerjisi) ve “ayama” (kontrol, genişletme) sözcüklerinden türetilmiştir. Amaç, nefesin kontrolü üzerinden zihni ve bedeni dengelemektir. Klasik metinlerde pranayama farklı tekniklere ayrılır:

• Nadi Shodhana (alternatif burun deliği nefesi): Sol ve sağ burun deliğinden dönüşümlü nefes.
• Bhastrika: Klasik tariflerde uygulama çoğunlukla burundan aktarılır; bazı modern ekollerde ağız yoluyla varyasyonlar görülür.
• Kapalabhati: Klasik tariflerde uygulama çoğunlukla burundan aktarılır; bazı modern ekollerde ağız yoluyla varyasyonlar görülür.
• Śītalī / Śītkārī: Ağızdan serin hava alınan, bedeni soğutan pranayama çeşitleri. Dil tüp gibi yuvarlanır ya da dişler arasından hava çekilir; modern varyantlarda dudaklar 'o' harfi şeklinde daraltılarak hızlı nefes alınır.
• Siṃha Pranayama (Aslan Nefesi): Ağız geniş açılarak, dil dışarı uzatılıp nefesin güçlü biçimde ağızdan verildiği teknik. Boğaz kaslarını aktive eder, gerginliği boşaltmaya yardımcı olur.
• Surya Bhedana & Chandra Bhedana: Sadece sağ veya sol burun deliğinden nefes alıp verme.

Bu çeşitlilik, nefesin tek tip olmadığını gösterir. Burun nefesi merkezde olabilir ama amaç her zaman bağlama göre nefesi ayarlamaktır.

2.3 Modern Dönemde Nefesin Batı’ya Taşınması

19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında yoga, Hindistan’dan Batı’ya aktarılırken büyük bir dönüşüm yaşadı. Yoga’nın Batı’ya taşınma sürecinde, dönemin kültürel ve politik etkileriyle nefes teknikleri daha sade bir anlatıma indirgenmiştir.

Batı’daki aktarım sırasında bazı karmaşık pranayama çeşitleri, daha kolay öğretilebilir ilkelerle özetlenmiştir.

20. yüzyılın ortalarında yoga küresel bir fitness trendine dönüşürken bu basitleştirilmiş yaklaşım yaygınlaştı. Kitaplar, dergiler ve sağlık programları “burun nefesinin tek doğru yol” olduğunu yazmaya başladı.

2.4 Fitness Kültürü ve Sosyal Medya

Günümüzde fitness kültürü, nefesi yeniden pazarlanabilir bir ürün haline getirdi. “Mouth breathing is bad” (ağızdan nefes kötüdür) sloganı sosyal medyada milyonlarca kez paylaşıldı. Influencer’lar kısa videolarla izleyicilere şunu söyledi: “Ağzınızı kapatın, burnunuzdan nefes alın, yoksa sağlığınız bozulur.”

Bu yaklaşımın etkisiyle, yoga stüdyolarında da katı bir kural oluştu: “Her durumda sadece burun.” Oysa bu slogan, hem tarihsel bağlamı hem de fizyolojik gerçekleri görmezden geliyor.

2.5 Eleştirel Sonuç

Tarihsel olarak bakıldığında, burun nefesi önemli ama mutlak olmayan bir araçtır. Klasik yoga metinlerinde çeşitlilik vardır; modern dönemde bu çeşitlilik kaybolmuş, yerini basitleştirilmiş bir dogma almıştır. Sosyal medya ise bu dogmayı milyonlara taşımış, sorgulanmaz bir gerçek gibi sunmuştur. Oysa hem yoga geleneği hem de modern fizyoloji bize şunu söyler: Nefes bağlama bağlıdır.

3. Fizyolojik Temeller

Nazal solunumun fizyolojik faydaları iyi bilinir: nitrik oksit üretimi, hava filtreleme, parasempatik sistem aktivasyonu, kalp ritminin dengelenmesi. Ancak iş yükü arttığında, yani egzersiz yoğunluğu VT₂ eşiğini aştığında, burun solunumu artık yeterli olmaz. Bu bölümde, bu mekanizmaları detaylı şekilde inceleyeceğiz.

3.1 Ventilatuvar Eşikler ve Konuşma Testi

• VT₁ (Aerobik eşik): Bu noktaya kadar kaslar aerobik metabolizma ile çalışır, oksijen arzı talebi karşılar. Burun solunumu genellikle yeterlidir.
• VT₂ (Anaerobik eşik): Bu eşiğin üzerinde kaslar laktat üretmeye başlar, CO₂ üretimi hızla artar, alveoler ventilasyon ihtiyacı yükselir. Burun solunumu bu yükü karşılamaz.

Konuşma testi, bu eşikleri sahada ölçmenin pratik yoludur:

• Rahat konuşma = VT₁ altı.
• Kısa cümleler = VT₁–VT₂ arası.
• Tek kelime = VT₂ üstü. Bu noktada burun solunumu sınırlayıcıdır ve ağız devreye girmek zorundadır.

3.2 Hipoksik Senkop

Hipoksi, yani oksijen yetersizliği, yüksek yoğunlukta yalnız burun nefesi dayatıldığında ortaya çıkabilir. Satürasyon %90 altına düştüğünde baş dönmesi, görme bozulması, denge kaybı olur. Yoga pratiğinde bu durum ters duruşlarda veya uzun izometriklerde bayılmaya yol açabilir.

4. Klinik Bulgular ve Araştırmalar

Burun solunumunun sınırlarını anlamak için sadece teorik fizyoloji yetmez; klinik ve deneysel çalışmalara da bakmak gerekir. Son on yılda yapılan araştırmalar, nazal solunumun düşük–orta yoğunlukta faydalı olduğunu, ancak yüksek yoğunlukta sınırlayıcı etkiler gösterdiğini defalarca ortaya koymuştur.

4.1 Egzersiz Fizyolojisi Çalışmaları

• LaComb ve arkadaşları (2017): Orta–yüksek yoğunlukta aerobik egzersiz sırasında ağız ve burun solunumunun karşılaştırılması. 20 sağlıklı genç yetişkin, koşu bandında VT₂ üzerine çıkana kadar test edildi. Yalnız burun solunumu, oksijen tüketimi (VO₂) ve ventilasyon parametrelerinde anlamlı düşüş yarattı; katılımcıların %70’i testi tamamlayamadı. Yorum: Yalnız burun nefesi, yüksek yoğunlukta performansı kısıtlar.
• Recinto ve arkadaşları (2017): Anaerobik güç testlerinde burun ve ağız solunumunun etkisi. Wingate bisiklet testinde ağız ve oronazal koşullarda güç çıktısı %15–20 daha yüksekti; burun koşulunda laktat ve algılanan efor yükseldi. Yorum: Anaerobik yüklerde oronazal nefes şart.
• Mapelli ve arkadaşları (2025, BreathWISE): Sağlıklı bireylerde nazal ve oral solunumun kardiyopulmoner testlerde karşılaştırılması. Nazal solunum düşük şiddette verimli, ancak VT₂ üzerinde ventilatuvar etkinlik bozuldu. Yorum: Sağlıklılarda bile yüksek şiddette burun nefesi yeterli değildir.

Tablo 2: LaComb, Navalta & Young (2017) Çalışması — Aerobik Egzersiz Bulguları

Tablo 1: Recinto & Efthemeou (2017) Çalışması — Anaerobik Egzersiz Bulguları

4.2 Kardiyak Hastalarda Bulgular

• Eser ve arkadaşları (2024): Kardiyak hastalarda nazal ve oral solunumun karşılaştırılması. Submaksimalde nazal solunum verimliliği artırırken, yüksek yoğunlukta alveoler ventilasyon bozuldu, PaCO₂ yükseldi. Yorum: Düşük şiddette terapötik olabilir; yüksek şiddette risklidir.

4.3 Yoga Bağlamındaki Bulgular

• Cramer ve arkadaşları (2013): Yoga ile ilişkili advers olayların sistematik derlemesi; senkop, hiperventilasyon, solunum sıkıntısı gibi etkiler bildirilmiştir. Yorum: Nefes manipülasyonlarında dikkat şart.
• Sinha ve Sinha (2013): Surya Namaskar kısa sürede orta–yüksek yoğunluğa çıkarır; katılımcıların çoğu nazal nefesi sürdürememiştir. Yorum: Dinamik akışlar ventilatuvar talebi artırır.

4.4 Vaka Örnekleri (Güncellenmiş)

• Örnek Senaryo 1: Vinyasa dersinde yalnız burun nefesiyle yönlendirilen 32 yaşında kadın; 15 dakika sonra baş dönmesi ve görme bulanıklığı, ters duruş sırasında senkop.
• Örnek Senaryo 2: HIIT tarzı yoga; yalnız burun nefesiyle CO₂ birikimi ve panik atağa benzer tablo.
• Örnek Senaryo 3: Hipertansiyon + nefes tutma kombinasyonunda ani tansiyon dalgalanması.
• Örnek Senaryo 4: Sistematik derlemede (Cramer 2013) bir ölüm vakası raporu; nefes manipülasyonları ciddi sonuçlar doğurabilir.
• Örnek Senaryo 5: Kapalabhati sonrası spontan pnömotoraks (Rothman, 2004).

4.5 Klinik Sonuçların Özeti

4.6 Eleştirel Değerlendirme

• Çalışmaların çoğu küçük örneklemlerle yapılmıştır, bu yüzden genelleme sınırlıdır.
• Ancak farklı yöntemlerle elde edilen bulgular birbirini desteklemektedir: yüksek yoğunlukta sadece burun nefesi sürdürülemez.
• Klinik vakalar da bu tabloyu doğrular. Yoga veya spor pratiğinde yalnız burun nefesi dayatması, öğrencileri gereksiz riske atar.

5. Yoga Bağlamında Uygulama

Nazal ve oronazal solunumun farklarını anlatan fizyolojik ve klinik veriler ışığında, bu bilgiyi yoga pratiğine uyarlamak gerekir. Çünkü yoga yalnızca bir egzersiz değil, aynı zamanda bir felsefe ve yaşam biçimidir. Dolayısıyla nefes, hem performans hem güvenlik hem de etik boyutlarda değerlendirilmelidir.

5.1 Dinamik Akışlarda Solunum

Surya Namaskar (Güneşe Selam) birkaç dakikada kalp atım hızını hızla artırır, kasları ısındırır, metabolizmayı tetikler.

• Problem: Yalnız burun nefesi dayatıldığında, 8–10 turdan sonra katılımcıların çoğu hiperventilasyon eğilimi yaşar.
• Çözüm: Akışın ortasında oronazal geçişi teşvik etmek; “nefesini zorlamadan devam et, ihtiyacın olursa ağzını da kullan.”

5.2 İzometrik Pozlarda Solunum

Uzun süreli izometrik pozlarda nefes tutma eğilimi yüksektir. Yönlendirme: “Nefesi akışkan tut; zorlandığında burundan değilse de bırak ağızdan gelsin.”

5.3 Ters Duruşlarda Riskler

Ters duruşlarda nazal solunum zorlaşır; burun pasajları ödemle tıkanabilir, intrakraniyal basınç artar. Nazal nefese ısrar senkop riskini artırabilir.

5.4 Konuşma Testi Yoga Sınıfında

Yoga derslerinde konuşma testinin uygulanması pratik ve güvenli bir yöntemdir. Aşağıdaki tablo, sınıf içi hızlı değerlendirme için kullanılabilir.

5.5 Erken Uyarı Sinyalleri

• Hırıltı, boğuk ses, beklenmedik öksürük
• Yüzde kızarma veya morarma
• Gözlerde boş bakış veya panik
• Baş dönmesi veya mat üzerinde sendeleme

Kural: Bu sinyallerden biri bile görülüyorsa akışı yavaşlat, öğrenciyi oronazal geçişe davet et.

5.6 Eğitmen İçin Örnek Yönlendirmeler

• “Mümkün olduğunda burundan nefes al; ama yoğunluk arttığında ağzını da kullanman normal ve güvenli.”
• “Nefesini tutma, akışkan bırak. Burun tıkandığında ya da yetmediğinde ağzını açabilirsin.”
• “Gerçek disiplin, nefesi zorlamak değil, bedenini dinlemektir.”

5.7 Isınma–Çalışma–Soğuma Protokolü

1. Isınma: Diyafragmatik nazal nefes, uzun ekspir (3–4 sn inspiryum, 5–6 sn ekspir).
2. Çalışma: Nazal öncelik; konuşma testi bozulduğunda oronazal geçiş.
3. Soğuma: Yeniden nazal nefes, parasempatik toparlanma.

5.8 Öğrenci İçin Öz-Farkındalık Çalışması

• “Bu pozda nefesim nerede zorlanıyor?”
• “Konuşabilsem kaç kelime söylerdim?”
• “Nefesimi kontrol mü ediyorum yoksa bedenimin ihtiyacına mı izin veriyorum?”

5.9 Özet

Yoga pratiğinde nazal solunum çok değerlidir; ama bağlamına göre yönetilmelidir. Dinamik akışlar, izometrikler ve ters duruşlarda tek başına dayatıldığında risk taşır. Eğitmenler konuşma testi, erken uyarı sinyalleri ve esnek yönlendirmelerle öğrencilerini güvenli tutabilir.

6. Karşıt Görüşler ve Felsefi Derinlik

6.1 “Her Durumda Burun Nefesi” Savunucuları

1. Nitrik Oksit Üretimi: Burun NO üretir; dolaşımı destekler.
2. Zihinsel Odaklanma ve Sakinlik: Parasempatik aktivasyonu artırır.
3. Doğallık Argümanı: Uyku ve dinlenmede burun nefesi doğaldır; ağız nefesi “hatalı” sayılır.

6.2 Eleştirel Yanıtlar

• NO Üretimi: Düşük/orta yoğunlukta anlamlı; yüksek yoğunlukta hipoksi riskini telafi etmez.
• Zihinsel Sakinlik: Yüksek yoğunlukta beden sempatik moda geçmek zorundadır.
• Doğallık: Yüksek yoğunlukta doğal olan oronazal geçiştir; koşan hayvanlarda da gözlenir.

6.3 Dogmatizmin Tehlikesi

Dogma, öğrencinin bedenini dinlemek yerine talimata uymasına yol açar; güvenlik ve felsefe zarar görür. Satya (gerçekle uyum) ilkesine aykırıdır.

6.4 Yoga Felsefesi Bağlamında

• Ahimsa: Zarar vermeme, güvenliği öncelemek.
• Satya: Bedenin ihtiyacını kabul etmek.
• Svādhyāya: Öz gözlem; konuşma testi modern karşılığıdır.
• Aparigraha: Tek paternine tutunmamak; esneklik.

6.5 Modern Yorum

Patanjali Yoga Sutra ve Hatha Yoga Pradipika nefesi araç olarak görür; tek bir yöntem dayatmaz. Modern dogma, klasik geleneğe ve fiziolojiye aykırıdır.

6.6 Eğitmenlere Mesaj

Disiplin biyolojiye direnmek değil, onunla uyum kurmaktır.

7. Özel Popülasyonlar

7.1 Astım ve KOAH Hastaları

• Nazal direnç artmıştır; yalnız nazal nefes tıkanmayı kötüleştirebilir.
• EIB riski yüksektir. Strateji: Nazal öncelik + ağız opsiyonu.

7.2 Kardiyak Hastalar

• Hipertansiyon/aritmide nefes tutma risklidir. Strateji: Yumuşak nazal + gerektiğinde oronazal.

7.3 Obez Bireyler

• Diyafram hareketi kısıtlı; yalnız nazal nefeste erken yorgunluk/hipoksi. Strateji: Konuşma testine göre esnek yönlendirme.

7.4 Çocuklar

• Metabolik talep yüksek; uzun nazal dayatma tükenmeye yol açar. Strateji: Oyunlaştırma, doğal akış.

7.5 Yaşlılar

• Elastikiyet azalmış; nazal direnç yüksek. Strateji: Rahat nefes önceliği.

8. Gelecek Çalışmalar

• Uzun vadeli takip: Nefes stratejilerinin yıllar içindeki etkileri.
• Özel gruplar için protokoller: Astım, KOAH, kardiyak.
• Nörofizyoloji: Oronazal geçişin beyin ve biliş üzerindeki etkileri.
• Fasya ve solunum: Yeni görüntüleme teknikleriyle ilişkiler.

9. Sonuç

Nazal solunumun faydaları tartışılmaz: NO üretimi, hava filtreleme, parasempatik aktivasyon. Ama bu faydalar düşük ve orta yoğunlukta geçerlidir. Yüksek yoğunlukta yalnız burun nefesi hipoksi, hiperkapni ve senkopa yol açabilir; özellikle özel sağlık gruplarında risklidir. Ters duruşlar, izometrikler ve dinamik akışlarda güvenlik sorunları yaratabilir.

Anahtar mesaj:

• Nefes bağlama bağlıdır.
• Gerçek disiplin biyolojiye direnmek değil, onunla uyum kurmaktır.
• Eğitmenler için en güvenli yönlendirme: “Mümkün olduğunda burundan nefes al; ama yoğunluk artınca ağzını da kullanman normal ve güvenli.”

Kaynakça

1. Bernardi, L., Porta, C., & Sleight, P. (2006). Cardiovascular, cerebrovascular, and respiratory changes induced by different types of music in musicians and non‑musicians: the importance of silence. Heart, 92(4), 445–452. DOI
2. Courtney, R. (2009). The functions of breathing and its dysfunctions and their relationship to breathing therapy. International Journal of Osteopathic Medicine, 12(3), 78–85. DOI
3. Cramer, H., Krucoff, C., & Dobos, G. (2013). Adverse Events Associated with Yoga: A Systematic Review of Published Case Reports and Case Series. PLOS ONE, 8(10), e75515. DOI · PMC
4. Jerath, R., Edry, J. W., Barnes, V. A., & Jerath, V. (2006). Physiology of long pranayamic breathing. Medical Hypotheses, 67(3), 566–571. DOI
5. Mallinson, J., & Singleton, M. (2017). Roots of Yoga. Penguin Classics.
6. Rothman, S. H., & Rothman, S. B. (2004). Spontaneous pneumothorax during a yoga breathing exercise (pranayama). Southern Medical Journal, 97(12), 1228–1229. DOI
7. Russo, M. A., Santarelli, D. M., & O’Rourke, D. (2017). The physiological effects of slow breathing in the healthy human. Breathe, 13(4), 298–309. DOI
8. Sinha, B., & Sinha, T. D. (2014). Effect of 11 months of yoga training on cardiorespiratory responses during the actual practice of Surya Namaskar. International Journal of Yoga, 7(1), 72–75. DOI · PMC
9. Recinto, C., & Efthemeou, T. (2017). Effects of nasal or oral breathing on anaerobic power output and metabolic responses during the Wingate test. International Journal of Exercise Science, 10(4), 506–514. PMID: 28674596. Full text: PMC5466403.
10. LaComb, C. O. P., Navalta, J. W., & Young, J. C. (2017). Oral versus nasal breathing during moderate to high intensity submaximal aerobic exercise. International Journal of Kinesiology & Sports Science, 5(1), 28–37. Article: IJKSS. Repository: UNLV.
11. Mapelli, M., et al. (2025). Nasal vs. oral BREATHing WIn Strategies in healthy adults (BreathWISE). PLOS ONE. DOI: 10.1371/journal.pone.0326661.
12. Eser, P., et al. (2024). Improved exercise ventilatory efficiency with nasal breathing in patients with heart failure or chronic coronary syndromes. European Journal of Applied Physiology, 124, 1301–1312. PMID/PMC: PMC11334221.
13. Bernardi, L., Porta, C., Sleight, P. (2006). Rhythmical recitation: influences on autonomic cardiovascular regulation. Journal of Applied Physiology, 101(2), 679–684. (See also: Heart 2006, music & silence). PubMed: 16199412.
14. Dempsey, J. A., La Gerche, A., & Warlop, T. (2020). Is the healthy respiratory system built just right, overbuilt, or underbuilt to meet the demands imposed by exercise? Journal of Applied Physiology, 129(2), 353–366. DOI: 10.1152/japplphysiol.00444.2020.
15. Tipton, M. J., & Harper, A. (2017). The human ventilatory response to stress: rate or depth? Experimental Physiology, 102(11), 1561–1576. PMC: PMC5577533.
16. Bickler, P. E., Feiner, J. R., & Lipnick, M. S. (2020). “Silent” presentation of hypoxemia and cardiorespiratory compensation in COVID-19. British Journal of Anaesthesia, 125(3), 361–363. PMC: PMC7523476.
17. British Thoracic Society Guideline (2016/ updated practice): Oxygen therapy: target saturations typically 94–98% (standard) and 88–92% for hypercapnia risk. See Thorax 71(Suppl 2):ii1 and ERS Breathe 9(4):246–253.
18. Yiangou, A., et al. (2023). The impact of Valsalva manoeuvres and exercise on intracranial pressure and cerebrovascular haemodynamics. Acta Neurochirurgica (Suppl.). PMC: PMC10936629.
19. American Academy of Ophthalmology/Glaucoma Research Foundation (2016–2023). Head-down yoga poses increase intraocular pressure; caution advised in glaucoma. Summary: AOA News.